Քնախոտ - Прострел - Pulsatilla Adans

Հայկական տարանունները - զարկաչ, կծվախոտ

Դեղաբույսի նկարագրությունը: Գորտնուկազգիների ընտանիքին պատկանող, 10-30 սմ բարձրության բազմամյա խոտաբույս է: Ունի երկարավուն, կրկնակի փետրաբաժան, արմատամերձ տերևներ, խոշոր, միայնակ, ցողունների ծայրերին նստած լայն զանգակաձև, բաց մանուշակագույն ծաղիկներ: Պտուղը երկարավուն ընկուզիկ է: Արմատները ուղղաձիգ են, մուգ դարչնագույն, հողի մեջ խոր թափանցող: Բույսի ամբողջ վերգետնյա մասը ծածկված է խիտ, արծաթանման մազմզուկներով: Ծաղկում է ապրիլ-մայիս ամիսներին: Տերևներն ի հայտ են գալիս միայն ծաղկելուց հետո: Պտուղները հասունանում են ամռան ամիսներին և տարածվում քամու միջոցով: Բազմանում է սերմերով: Պտղակալում է ոչ կանոնավոր, լավ է տանում ցուրտը և երաշտը, խիստ պահանջկոտ է լույսի նկատմամբ: Կովկասում աճում են 8, իսկ Հայաստանում` միայն 4 տեսակ, որոնցից մանուշակագույնը և հայկականն ունեն բուժական նշանակություն: Բույսն աճում է մեր հանրապետության ենթալպյան և ալպյան մարգագետիններում, թփուտներում, քարքարոտ վայրերում, ժայռոտ լեռնալանջերին, ուր բարձրանում է ծովի մակերևույթից մինչև 3800-3900 մ բարձրության վրա` տեղ-տեղ տալով ընդարձակ բուսուտներ:

Քիմիական բաղադրությունը: Բույսը պարունակում է գլիկոզիդ ռանունկուլին, որը ճեղքվելով, տալիս է գլյուկոզա և ցնդող, կծու համով, սուր հոտով, մաշկը գրգռող պրոտոանեմոնին, որն էլ իր հերթին ճեղքվելով, վեր է ածվում անեմոնինի և վերջապես` անեմոնաթթվի: Բացի սրանից, քնախոտի մեջ հայտնբերվել են նաև սապոնիններ, ֆիտոնցիդներ, դաբաղիչ նյութեր և խեժ: Պրոտոանեմոնինը համարվում է բջջային թույն:

Բուժական նշանակությունը: Բուժման նպատակով օգտագործվում է հիմնականում բույսի վերգետնյա մասը, իսկ որոշ դեպքերում` նաև արմատը: Վերգետնյա մասը մթերում են ամռան ամիսներին, չորացնում հով տեղում միջանցուկ քամու տակ, ապա փշրում, հեռացնում կոշտ մասերը, փաթաթում թղթով և պահում չոր տեղում: Արմատը մթերում են աշնան ամիսներին, մշակում նույն եղանակով:

Դեղաբույսը ժողովրդական բժշկության մեջ ունի կիրառման հին պատմություն: Որպես հանգստացնող, ցավազրկող, սպազմալիտիկ, հակաբորբոքիչ և քնաբեր, այն կիրառվում է նևրալգիաների, միգրենի, սպազմոֆիլիայի, անքնության, նևրասթենիայի, թոքային պալարախտի, կապույտ հազի, բրոնխիալ ասթմայի, բրոնխիտների, կարմրուկի, ծանր ֆիզիկական ընդարմության,ատամնացավի, գինեկոլոգիական և վեներական հիվանդությունների, ստամոքսային, ռևմատիկ և պոդագրային ցավերի, ինչպես նաև ծննդաբերության ժամանակ ոչ միայն ցավազրկման, այլև ծննդաբերության ակտն արագացնելու նպատակով:     

Արտաքին ձևով դեղաբույսի թուրմով լվանում են թարախային վերքերը, մաշկի սնկային ախտահարված օջախները: Թարմ տերևները` կերատոլիտիկ նպատակով, դնում են թարախապալարների վրա, թարմ հյութով բուժում քոսը, այրվածքը, այն քսում նաև մաշկի թմրած կամ զգայունությունը կորցրած օջախներին: Արմատն ունի հակաջերմային ներգործություն: Մանկական պրակտիկայում բույսի եփուկը տալիս են կարկամային կծկումների և սպազմոֆիլիայի նոպաների ժամանակ:

Չինաստանում թարմ հյութը` մեղրի հետ խառնված, ընդունում են գլաուկոմայի դեպքում: Այստեղ արմատը համարում են հակաբորբոքիչ, հեմոստատիկ և մածող, այդ պատճառով այն նշանակում են բակտերիալ և ամեոբային դիզենտերիաների, ինչպես նաև առատ դաշտանի ժամանակ: Բույսի վերգետնյա մասն այստեղ ճանաչվում է որպես հակաջերմային և միզամուղ և լայնորեն նշանակում են ջերմային մի շարք հիվանդությունների, սրտային և երիկամային ծագում ունեցող այտուցների ժամանակ: Չոր հումքից պատրաստված եփուկը կամ ջրաթուրմը օգտագործում են պիոդերմիայի, քրոնիկական խոցերի և մաշկային այլ հիվանդությունների դեպքերում, արտաքին ձևով` մազերը սև գույն ներկելու համար:

Բուլղարական ժողովրդական բժշկության մեջ դեղաբույսը համարվում է որպես միզամուղ, քրտնամուղ, հակաբորբոքիչ, ցավազրկող և հազը հանգստացնող միջոց. նշանակում են կանացի մի շարք հիվանդությունների, նևրալգիաների, միգրենի, բրենխիտների, ռևմատիզմի և պոդագրայի ժամանակ: Հայկական ժողովրդական բժշկության մեջ բույսի եփուկից կամ թարմ հյութից ընդունում են լոգանք` մկանացավերի և հոդացավերի ժամանակ: Դեղաբույսն օֆիցինալ (պաշտոնական) է Բրազիլիայում, Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում և Վենեսուելայում: Հոմեոպաթներն այն կիրառում են նյարդային որոշ հիվանդությունների և պիելոցիստիտների, իսկ փոքր դոզաներով` սպառնացող վիժման ընթացքում:

Ֆարմակոլոգիական հետազոտություններով պարզվել է, որ քնախոտը` մեծ դոզաներով, կենդանիների մոտ առաջ է բերում սուր գաստրոէնտերիտ, արյունամիզություն, ցնցումներ, ընդհուպ մինչև կաթվածահարություն: Թարմ հյութն ընդունակ է գրգռելու մաշկն այնպես, ինչպես խարանաճանճի ծեփոնը, իսկ մեր տվյալներով` ինչպես պրակտիկայում լայնորեն տարածված Ռոզենտալի քսուքը: Դեղաբույսի ազդեցությունը շատերը կապում են պրոտոանեմոնինի և ծաղիկների մեջ պարունակող ներկանյութի հետ:

Պրոտոանեմոնինը կործանարար է ազդում ախտածին մանրէների և սնկերի վրա, միաժամանակ ոչնչացնելով բորբոսասնկերի և մի շարք բակտերիաների սպորավոր ձևերը: Ուշագրավ է այն հանգամանքը, որ պրոտոանեմոնինի անգամ 1/60.000 նոսրացումով լուծույթը դարձյալ հակազդում է ոսկեգույն ստրեպտակոկերի վրա: Ի.Գ. Ֆուրսի տվյալներով, քնախոտը սրտանոթային համակարգի վրա ունենում է մատնոցուկանման ազդեցություն: Բոլոր դեպքերում անհրաժեշտ է զգուշորեն օգտագործել դեղաբույսը, քանի որ դոզաների չարաշահումը գրգռում է ստամոքսաաղիքային տրակտը, միզուղիները և կարող է նույնիսկ կաթված առաջացնել:

Դեղաբույսը քսուքի և թրջոցների ձևով մենք կիրառել ենք տարբեր ծագման սուր և քրոնիկական արթրիտների, նևրիտների և միոզիտների ժամանակ: Քսուք պատրաստել ենք բույսի վերգետնյա մասի փոշուց, 1/10 հարաբերությամբ` խառնելով վազելինի և լանոլինի հետ, իսկ թրջոցների համար թարմ բուսահյութը 2 անգամ նոսրացվել է ֆիզիոլոգիական լուծույթով: Ինչպես քսուքից, այնպես էլ թարմ հյութից պատրաստված կոմպրեսները դրվել են մարմնի ախտահարված մասին, մեկ օր տևողությամբ, այսպես 2-3 շաբաթ շարունակ: Հիվանդները դեղաբույսի պատրաստուկներից նշել են այրոց, ախտահարված մասի տաքացում, ցավերի մեղմացում, իսկ հետագայում` ցավերի լրիվ դադարում, այտուցների ներծծում, և որ ամենակարևորն է, ախտահարված մասի` հատկապես վերջույթների ֆունկցիաների վերականգնում: Էլեկտրաթերմոմետրիկ եղանակով ստուգելով տվյալ հատվածի ջերմային ռեակցիան, պարզվել է, որ քնախոտի պատրաստուկների ազդեցության տակ մարմնի լոկալ ջերմությունը բարձրանում է 0,8-1,8 աստիճանով, մի հանգամանք, որը դրականապես է անդրադարձել հյուսվածքների տրոֆիկ տեղաշարժերի վրա:

Կիրառման եղանակները: Բույսի վերգետնյա մասից թուրմ պատրաստելու համար 2 թեյի գդալ հումքը 1 օր թրմում են 1 բաժակ եռման կամ սառը ջրում, ապա քամում և ըմպում 1 օրում` 5-6 անգամ որպես հանգստացնող և քունը կարգավորող միջոց, կամ` այս թուրմը կես դոզայով (1 թեյի գդալ հումքը` 1 բաժակ եռման ջրին) ըմպում են 1-ական ճաշի գդալ` 2-3 ժամը մեկ անգամ:

Եփուկ պատրաստելու համար 5-10 գ հումքը 20 րոպե եփում են 1 բաժակ ջրում, հովացնում, ապա ըմպում 1-ական ճաշի գդալ, յուրաքանչյուր 2-3 ժամը մեկ անգամ: Ջրիկ մզվածք պատրաստելու համար վերոհիշյալ եփուկը եռացնում են մինչև նրա կսվելը, որից հետո ըմպում 1-ական թեյի գդալ` օրական 3 անգամ: Թարմ հյութն ընդունում են թեյի գդալներով` օրը 3 անգամ, նոսրացնելով ջրով:

Մեր եղանակով քսուք պատրաստելու համար բույսի վերգետնյա մասի փոշին (կարելի է նաև արմատափոշին) 1/10-ի հարաբերությամբ խառնում ենք 2 մաս վազելինի և 1 մաս լանոլինի հետ: Ստացված քսուքը պիտանի է օգտագործման մոտ 1 ամիս:

Այլ օգտակար հատկանիշները: Քնախոտը մեղրատու է: Շնորհիվ գեղեցիկ տեսքի, այն պիտանի է դեկորատիվ նպատակների համար: Անասուններից ուտում են միայն ոչխարները:

Հոդվածի հեղինակ` Ա. ԹՈՐՈՍՅԱՆ
«Հայաստանի դեղաբույսերը»
Տեղեկատվություն. med-practic.com